Recepcja poezji Jana Pocka na terenie powiatu puławskiego

Powiat puławski to jeden z ciekawszych regionów Lubelszczyzny, który posiada „niezwykłe” bogactwo, jakim jest sztuka ludowa. Z tego regionu pochodzi Jan Pocek (właściwe nazwisko Poczek), jeden z najbardziej znanych poetów ludowych.
Urodził się 4 maja 1917 roku we wsi Zabłocie, gmina Markuszów. Zaczął pisać w 20 roku życia, a jego pierwsze utwory opublikowano na łamach „Wici”. Po zawarciu związku małżeńskiego z Marianną Wiśniecką, zamieszkał we wsi Kaleń, gdzie wspólnie z teściami uprawiał trzy hektarowe gospodarstwo. Od 1949 do 1957 roku przebywał w Warszawie, gdzie otrzymał stanowisko w dziale rolnym redakcji „Gromady”, a później „Gromady – Rolnika Polskiego”. Był współzałożycielem Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Oprócz wydanych tomów poezji jego wiersze publikowane były w antologiach poezji ludowej, w prasie centralnej i regionalnej oraz wykorzystywane w audycjach radiowych. Wyznacznikiem popularności, jaką cieszył się wśród odbiorców jego poezji, były przyznawane mu nagrody i odznaczenia.
Jan Pocek po długiej chorobie, zmarł w Kaleniu 26 czerwca 1971 roku, mając 54 lata. Został pochowany na cmentarzu w Markuszowie. Pomnik poety odsłonięto 22 maja 1983 roku w Markuszowie.
Jan Pocek jest również patronem Szkoły Podstawowej w tej miejscowości.
Główny problem badawczy wynika bezpośrednio z celu badania, którym jest diagnoza recepcji poezji Jana Pocka na terenie powiatu puławskiego. Bardziej precyzując problem: jaki jest stan wiedzy respondentów o życiu i twórczości poety, oraz jakie są źródła tej wiedzy i co stanowi zmienne niezależne, modyfikująco stopień znajomości jego poezji przez respondentów.
Wzięto pod uwagę następujące zmienne niezależne, które hipotetycznie wpływają na stopień znajomości twórczości Pocka: wiek, płeć, wykształcenie, struktura rodziny, typ miejscowości zamieszkania oraz odległość miejsca zamieszkania respondenta od Kalenia, założono że:
– respondenci starsi wykazują większy stopień znajomości twórczości Pocka niż młodzież;
– młodzież najczęściej poznaje twórczość poety poprzez edukację szkolną;
– kobiety wykazują większy stopień znajomości twórczości Jana Pocka niż mężczyźni;
– wykształcenie nie modyfikuje znajomości poezji Pocka;
– względnie wysoki stopień znajomości twórczości poety wykazują respondenci mający dzieci w wieku szkolnym, w przeciwieństwie do osób samotnych i małżeństw bezdzietnych;
– mieszkańcy wsi gminnej wykazują większy stopień znajomości twórczości Jana z Kalenia niż mieszkańcy sołectwa peryferyjnego;
– twórczość poety najbardziej jest znana w Kaleniu i gminie Markuszów. W celu zweryfikowania postawionych hipotez zebrano materiał empiryczny. Została zastosowana technika wywiadu swobodnego o niskim stopniu standaryzacji. Narzędziem badawczym był kwestionariusz wywiadu, który składał się z 51 pytań otwartych, 5 metryczkowych i 6 dotyczących opisu sytuacji wywiadu: liczba osób, czas, przestrzeń, najbardziej aktywny respondent, respondent o najwyższej wiedzy, milczący uczestnicy wywiadu. Każdy kwestionariusz zawierał oznaczenia identyfikacyjne.
Pytania kwestionariuszowe dotyczyły wiedzy o biografii Jana Pocka, o jego utworach oraz źródeł tej wiedzy. Pytano respondentów m.in., czy ktoś z rodziny zna na pamięć wiersz poety? Czy wśród książek, jakie respondent posiada, jest taka, która zawiera wiersze Pocka? Czy i w jaki sposób respondent zetknął się z twórczością Jana z Kalenia? Pytano również o udział w konkursach im. Jana Pocka. Czy respondent zna pismo, w którym są zamieszczane utwory poety lub pamięta nazwisko Pocka z kościoła? Czy w miejscowości respondenta krążą o poecie jakieś stale powtarzane wiadomości ustne i czy przez kogoś z rodziny lub znajomych osoba Jana Pocka jest podawana za przykład w jakiejś dziedzinie?
Zgodnie z przyjętymi założeniami, do badań dobrano celowo gminy wiejskie powiatu puławskiego według ich przestrzennej odległości od Kalenia. Zostały zakwalifikowane następujące miejscowości: Kaleń i Markuszów (gmina Markuszów), Bronisławka i Kurów (gmina Kurów) oraz Łukawka i Baranów (gmina Baranów). W każdej miejscowości wytypowano 10 rodzin, które składały się z minimum 3 osób.
Badania zostały przeprowadzone w mieszkaniu respondenta zastanymi członkami rodziny, którzy wyrazili zgodę na przeprowadzenie z nimi wywiadu. Wzięło w nich udział 206 osób (Łukawka – 36, Baranów – 32, Bronisławka – 48, Kurów – 30, Kaleń – 29, Markuszów – 31), ale nie każda z nich udzielała odpowiedzi na stawiane pytania. Często aktywność przejawiał tylko jeden z członków rodziny.
Wśród respondentów nieznacznie przeważają kobiety, które były bardziej aktywne w czasie wywiadu niż mężczyźni i zarazem wykazywały wyższy stopień wiedzy na dany temat. Respondenci to głównie osoby z wykształceniem zawodowym, średnim i podstawowym, a tylko 9 z wyższym. Wśród kobiet przeważa wykształcenie średnie, a u mężczyzn zawodowe. Materiał empiryczny został zebrany od 16 stycznia do 6 marca 2003 roku. Wywiad trwał od 30 minut do 2 godzin, w zależności od wiedzy respondenta na dany temat. Zrealizowana próba wyniosła 60 wywiadów.
Na terenie powiatu puławskiego recepcja poezji Jana Pocka jest zróżnicowana. Ogólnie można stwierdzić, iż respondenci zdecydowanie więcej wiedzą o życiu poety niż o jego twórczości. Osoby starsze posiadają większą wiedzę, ale odnosi się ona do życiorysu poety: daty urodzenia i śmierci, miejsca zamieszkania, stanu rodzinnego. Względnie duża liczba respondentów pamięta, że wiersze poety były drukowane dawniej na łamach czasopism: „Chłopska Droga”, „Zielony Sztandar”, „Gromada – Rolnik Polski”, sporadycznie wymieniano „Dziennik Lubelski”, „Kurier Lubelski”, „Zarzewie”, „Naszą Wieś”. Mieszkańcy gminy Markuszów podawali również tytuły gazetek lokalnych -„Goniec Markuszowski” i „Głos Garbowa”, a tylko jeden respondent, kombatant (BCh), kolega Jana Pocka, wymienił pismo „Orle Ciosy”. Niektórzy z mieszkańców, głównie z rodzinnych stron poety, mają tom jego wierszy -Poezje, a czterech respondentów mieszkających w Kaleniu pamiętało, że wydany był również inny tom poezji Jana z Kalenia – Malwy. Żadna z osób nie potrafiła wyrecytować ani jednego utworu Pocka z pamięci, nie zna jego twórczości (wiedza ogranicza się do ogólnikowych stwierdzeń), nie pamięta tytułu, ani treści wiersza, nikt też nie wypożycza z biblioteki książek z jego utworami. Wiele osób o twórcy słyszało tylko w latach 80., gdy w Markuszowie stanął jego pomnik, a szkoła podstawowa w tej miejscowości została nazwana jego imieniem.
Niektórzy stwierdzili, że mogli „spotkać się” z twórczością Pocka słuchając audycji „Kiermasz pod kogutkiem”, która była nadawana w niedzielę w programie I Polskiego Radia, gdzie prezentowane były sylwetki twórców ludowych z różnych dziedzin.
W odniesieniu do młodzieży i osób do 35. roku życia mieszkających w Kurowie, Markuszowie i Kaleniu za podstawowe źródło wiadomości o poecie należy uznać edukację szkolną. Głównie są to lekcje języka polskiego, udział w uroczystościach szkolnych i konkursach recytatorskich. Jednak nie we wszystkich placówkach szkolnych w powiecie puławskim program nauczania obejmuje tematy, które zapoznają uczniów z twórczością ludową na danym terenie. Poza Markuszowem, nie są również organizowane imprezy kulturalne popularyzujące twórczość autora Malw.
Struktura rodziny oraz wykształcenie to zmienne, które nie modyfikują znajomości poezji Jana Pocka. W wielu przypadkach osoby starsze wiekiem, legitymujące się wykształceniem podstawowym, miały większą wiedzę niż młodzi uczestnicy wywiadu, którzy ukończyli szkołę średnią lub kontynuują naukę na wyższej uczelni.
Cechą, która różnicuje stopień wiedzy wśród mieszkańców powiatu, jest płeć. Kobiety wykazują większą znajomość tematu, częściej rozmawiają o Pocku ze znajomymi lub krewnymi, jak również pamiętają źródła wiedzy o twórczości poety. W przypadku niektórych kobiet, źródłem pozyskanych informacji są przekazy ustne od bliskiej rodziny, krewnych lub znajomych. Oto przykładowe wypowiedzi respondentek: „Mój ojciec chodził z Janem Pockiem do tej samej klasy. Mówił, że to był przeciętny chłopak, niczym szczególnym się nie wyróżniał. Całe życie chłopina biedę klepał, bo za życia nie był znany, dopiero po śmierci postawili mu pomnik”. „Teść go znał, mówił, że to był zamyślony człowiek, a jak szedł koło wozu, w pole, to zawsze powoli, nic nie mówił, nie odpowiadał na dzień dobry. Inny to by za pół godziny doszedł, a jemu się dwie godziny schodziło”. „Pani Krystyna Poczek z Wólki Kątnej, koło Markuszowa mi o nim opowiadała, kiedyś jeszcze, jak byłyśmy razem na weselu, bo teraz to ona już nie żyje. Mówiła, że pisał ładne wiersze, że ma pomnik w Markuszowie i gdzieś tam niedaleko mieszkał. Ona też pisała, śpiewała i do Lublina często jeździła, do jakiegoś stowarzyszenia tam należała”. „Moja szwagierka go znała, mówiła, w jakich warunkach żył, że żył skromnie w nędzy i że byli tacy, którzy go wyśmiewali. Był optymistycznie nastawiony do życia i nigdy nie wyciągał ręki po pomoc”.
Główną zmienną, która zdecydowanie różnicuje stopień wiedzy, jest zmienna przestrzenna. Kaleń i Markuszów to miejscowości, w których znajomość tematu jest największa (nie było osoby, która nie wiedziałaby, kim był Jan Pocek), a im dalej od rodzinnych stron poety, tym mniejszy zasób wiedzy wśród mieszkańców. W większym stopniu znajomość tematu wykazywali również mieszkańcy wsi gminnej niż sołectwa peryferyjnego.
Na uwagę zasługuje to, że respondenci z sołectw oddalonych od Kalenia, na pytanie, co trwałego i wartościowego pozostawił po sobie Jan Pocek, w większości odpowiadali: „W Markuszowie stoi jego pomnik”, natomiast w miejscowościach sąsiadujących z Kaleniem mówiono, iż są to wiersze, tomiki poezji, twórczość.
Twórczość, a przede wszystkim życiorys Jana Pocka, najbardziej są znane w miejscowości, w której poeta mieszkał i w Markuszowie. Prawie wszyscy respondenci udzielali poprawnych odpowiedzi na pytania dotyczące biografii poety, a niektórzy podawali dodatkowe informacje o jego życiu.
Niektórzy respondenci osobiście znali Jana Pocka, a w swoich wypowiedziach tak wspominają poetę: „Dobry człowiek, życzliwy, pomagał chętnie. Był samotnikiem, gdy pasł krowy, często pisał wiersze w samotności, w czasie roboty w polu przyglądał się przyrodzie – szczygiełkom. Przychodził do nas, rozmawialiśmy o rolnictwie, o totolotku, bo wygrał kiedyś i kupił sobie konia i wóz”. „To był spokojny człowiek, małomówny, więcej myślał, jak mówił, był uważany za mruka”. „Ciągle czytał, gospodarstwem się mało zajmował, cały czas coś sobie mówił pod nosem”. „Był zadumany, ciągle zamyślony, powolny, ciężko mu było”.
Mieszkańcy Kalenia i Markuszowa swoją wiedzę o życiu i twórczości poety pozyskali z różnych źródeł. Poprzez opowieści znajomych, sąsiadów lub krewnych, edukację szkolną, imprezy kulturalne i okolicznościowe, konkursy recytatorskie, jak również programy radiowe, prasę (dawniej ogólnopolską, a obecnie lokalną). Ponadto 2 osoby pamiętały, że za życia poety kręcony był w Kaleniu film o jego pracy i twórczości. Kilku respondentów twierdząco odpowiedziało także na pytanie: Czy ktoś z państwa pamięta nazwisko Pocka z kościoła (np. z kazania, ogłoszeń parafialnych, nauki religii itp.).
W niektórych przypadkach źródłem informacji mogły być krążące w danej wsi opowieści o poecie. W Kurowie najczęściej mówi się o tym, kim był Jan Pocek i że w Markuszowie stoi jego pomnik. W Markuszowie, podobnie jak i w Kaleniu, opowieści takich jest kilka. Do stale powtarzanych należą przedstawione wyżej wspomnienia o poecie, jak również następujące wypowiedzi: „Jak był stawiany jego pomnik, to były wielkie uroczystości i przyjechał Malinowski”. „Dzięki niemu, to zrobili drogę na Kaleniu, bo jak odsłaniali pomnik, to przyjechała telewizja i musieli jakoś dojechać, a tam wcześniej takie błoto było, że nie dało się przejść”. „Jak szedł w pole na Olempin, to całą drogę coś sobie mamrotał pod nosem i nawet dzień dobry nie odpowiadał, a on przez ten czas układał sobie wiersze, przyjeżdżał i zapisywał te wiersze”. „Był powolny, zadumany, zamyślony, skromny, spokojny człowiek. Pracował kiedyś w Warszawie. Za życia był biedny, a teraz dopiero wszyscy go dostrzegli”. „Ma pomnik w Markuszowie i jest patronem szkoły”. „Jest w Lublinie ulica i liceum im. Jana Pocka”.
Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że wśród cech, które wpływają zarówno na stopień wiedzy respondentów, jak i na źródło pozyskanych informacji, decydujące znaczenie ma odległość miejsca zamieszkania od Kalenia. Im dalej od miejscowości, w której poeta mieszkał, tym słabsza jest wiedza badanych osób i tym mniej źródeł informacji o osobie i poezji Jana Pocka. Zmienna przestrzenna jest więc główną kategorią, która różnicuje stopień wiedzy respondentów o życiu i twórczości poety.
Nowym źródłem informacji dla osób zainteresowanych tematem może być obecnie Internet. W maju 2003 roku wnuk poety utworzył stronę poświęconą sławnemu dziadkowi. Zamieścił na niej informacje biograficzne, wycinki z prasy, wiersze (m.in. z pierwszego trudno dostępnego obecnie tomu poezji Zgrzebne pieśni). Celem utworzonej strony ma być, według jej założyciela, rozpowszechnianie twórczości Pocka, zapoznanie ludzi z jego poezją i wypełnianie luki informacyjnej. W ten sposób m.in. rodzina poety stara się popularyzować jego twórczość, ponieważ w Internecie są bardzo skromne informacje na ten temat. Ponadto bierze udział w imprezach lokalnych, na których są recytowane wiersze, jest także zapraszana do Szkoły Podstawowej w Markuszowie, na uroczystości związane z rocznicą nadania imienia szkole.
Dzięki zaangażowaniu rodziny Jana Pocka w rozpowszechnianie jego poezji, może wkrótce wzrośnie liczba jej odbiorców i nazwisko twórcy będzie znane nie tylko mieszkańcom Kalenia i Markuszowa, lecz także innym mieszkańcom całej Polski.


Tekst jest streszczeniem pracy magisterskiej przygotowanej w Instytucie Socjologii UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Józefa Styka w 2003 r